Tehlikeli Madde Etkileti

Kimyasal Madde Tehlike Uyarı Etiketleri, İşaretleri ve MGBF'ları

Bugün yaklaşık bir hesapla 70 000 ila 80 000 ticari madde bir veya daha fazla tehlikeli özelliğe (karekteristiğe) sahiptir.
Yanabilir sıvılar, parlayabilir aerosol'ler - gazlar – sıvılar – katılar, oksitleyiciler, havayla temas edince parlayıcı / yanıcı maddeler, sıkıştırılmış gazlar, patlayıcılar, organik peroksitler, kararsız maddeler, su ile tehlikeli reaksiyonlar veren maddeler fiziksel tehlikeleri oluştururlar.
Tahriş ediciler, deriye (cilde) tehlikeli olanlar, zehirli maddeler, çok zehirli maddeler, aşındırıcı (korozif) maddeler, göz' de tehlike oluşturanlar, kan veya hematopoietik sistemler üzerinde etki eden maddeler, kısırlaştırıcılar, kanserojenler, doğurma sistemi zehirleri, hepatotoksinler, nefrotoksinler, nevrotoksinler, akciğerlere hasar veren maddeler'de sağlık tehlikelerini oluşturur.
Al, Sb, As, Ba, Be, Br, Cd, Cl, Cr, Co, Cu, F, Hf, In, Pb, Mn, Hg, Mo, Ni, Pt, Rh, Se, Si, Ag, Te, Tl, Sn, W, U, Y, Zr elementlerinin potansiyel sağlık tehlikeleri vardır.
Bazı ülkelerde içerdikleri tehlikelerden dolayı, bazı bileşiklerin etiketleri hakkında, kimyasal maddelerin ambalajları üzerinde özel uyarıların olması zorunluluğu vardır. Sözgelişi ; ABD. Çalışma Bakanlığı İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Dairesi (OSHA): 2-Asetilaminofluoren , Akrilonitril , 4-Aminodifenil , Asbest(ler), Benzidin, bis-Kloropronan, 3,3'-Diklorobenzidin , 4-Dimetilaminoazobenzen, Etilenamin, İnorganik arsenik, alfa-Naftilamin, beta-Naftilamin, 4-Nitrobifenil, N-Nitrozodimetilamin, beta-Propiolakton, vinil klorür'ün etiketleri (hakkında bu maddeleri içeren ambalajların) üzerine özel uyarıcı bilgilerin ve sözcüklerin yazılması zorunluluğunu getirmiştir.
Tehlikeli maddeler listesi bulundukları iş kollarına (tekstil, kağıt, toprak, petro-kimya vb.), adlandırıldıkları isim gruplarına (yapıştırıcılar, aerosoller, katalizatörler, boyalar, pestisitler, solventler vb.,) çeşitli şekillerde de belirtilebilir.
Evlerde, iş' de, endüstride uzun süreden beri birçok amaç için kullanılan tehlikeli kimyasal maddeler çoğu kez özel tehlikelerinin bile olduğu bilinmeden, yapabilecekleri hastalık veya yaralanmaların ayırdına varılmadan, bunların tehlikelerinden nasıl korunacağı araştırılmadan kullanılagelmiştir.
Sağlık tehlikeleri genellikle akut sağlık tehlikeleri, kronik sağlık tehlikeleri diye ikiye ayrılabilir. Bazı maddeler ve bileşikler de her iki tehlike grubuna girebilir.

AKUT SAĞLIK TEHLİKELERİ

Tahriş ediciler;
Bir tahriş edici, temas ettiği yerde kimyasal bir etkiyle, eski durumuna gelebilen kızarıklığa neden olur. Örnek olarak azot oksit, sodyum hipoklorit, kalay klorür ve etil alkol verilebilir.
Deriye (cilde) ait tehlikeler;
Derinin dış tabakasına etki ederek, koruyucu yağ tabakasını bozan, kızarıklığa veya deri tahrişlerine neden olan maddelerdir. Aseton, MEK (Metil Etil Keton) ve klorlu bileşikler burada verilebilecek bazı örnekleridir.
Zehirli maddeler (toxic agents);
Hayvanlar üzerinde yapılan bir takım testlerle öldürücü etki ve dozları saptanan maddelerdir.

1., 2., 3. derece de zehirliliğe verilecek örneklerdir.
Çok zehirli maddeler;

Aşındırıcı (yakıcı, çürütücü, korozif) maddeler;
Temas ettikleri dokularda, kimyasal reaksiyon sonucu, geri dönüşsüz, görülebilir tahribatlara neden olan maddelerdir. Kostik soda (sodyum hidroksit), sülfürik asit, hidroflorik asit, fenol ve boron triflorür buraya örnek oluşturabilir.
Gözler için tehlikeli olanlar;
Göz veya görme yeteneğine etki eden maddelerdir. Bunlar konjonktivit ve kornea (gözdeki saydam tabaka)' ya zarar verebilir. Organik çözücüler (solventler), asitler ve alkaliler örnek olarak verilebilir.
Kan ve Hematopoietik sistemler üzerine etkisi olan maddeler;
Bu maddeler hemoglobin'in fonksiyonlarını (işlevlerini) azaltarak vücut dokularını oksijensiz bırakır. Syanosis ve bilinç kaybı tipik semptomlardır (hastalık belirtileridir). Karbonmonoksit, siyanürler, metal karboniller, nitrobenzen, hidrokinon, anilin ve arsin'de bu sınıfa girer.

KRONİK SAĞLIK TEHLİKELERİ
Hassaslaştırıcılar;
Belli süre (veya sürelerle) maruz kalındığında normal dokularda allerjik reaksiyonlara neden olan maddelerdir. örneğin ; hidrokinon, brom, platin bileşikleri, izosiyanatlar ve ozon.
Kanserojenler;
Yetkili kuruluşlarca kanserojen olduğu saptanan asbest(ler), benzen (benzol), berilyum, kurşun kromat, formaldehit, vinil klorür, trikloroetilen ve karbon tetraklorür bu sınıfa girer.
Doğurma sistemi zehirleri (Reproductive Toxins);
Bu sınıfa giren maddeler doğum kusurlarına veya kısırlığa neden olurlar. Bugünkü bilgilerle hangi kimyasal maddenin hamile kadınlar veya hamile olabilecek kadınların doğurma sistemine ne oranda etki ettikleri tam olarak bilinememektedir. Bazı bilim adamları, bu kadınların, doğurma döneminde hiçbir kimyasal maddeye maruz kalmamalarını öneriyor. Bu sınıfa giren maddelere örnek olarak PBB'ler, PCB'ler , selenyum bileşikleri ve vinil klorür verilebilir.
Hepatotoksinler (karaciğer hücrelerini yok eden toksinler);
Karaciğer büyümesi veya sarılık gibi karaciğerde hasara neden olan kimyasal maddeler bu sınıfa girer. Örnek; karbon tetraklorür, nitrosaminler, vinil klorür, klorobenzen, trikloretilen, kloroform ve etilalkol.
Nefrotoksinler (böbrek dokusunu yok eden toksinler);
ödem veya idrarda protein bulunması (proteinuria) gibi böbrek hasarlarına neden olan kimyasal maddelerdir. Halojenli hidrokarbonlar, uranyum, vinil klorür, trikloroetilen ve etil alkol burada verilebilecek bazı örneklerdir.
Nevrotoksinler (sinir dokusunu harap eden toksinler);
Merkezi sinir sitemine etki ederek davranış değişiklikleri, motor fonksiyonlarının azalması ve uyuşukluğa neden olan kimyasal maddelerdir. Yaygın olarak kullanılan ve bilinen örnek civa, karbon sülfür, etil alkol, asetilen, mangan, talyum ve kurşun tetraetil'dir.
Akciğerlerde hasara neden olan maddeler;
Solunum sistemi dokularını tahrip eden maddelerdir. Bu maddeler öksürük, göğüste sıkılık, ve nefes darlığına neden olurlar. Silisyum dioksit, asbest(ler), pamuk lifleri, kömür tozu ve toluen diizosiyanat'lar bu sınıfa girer.
Tehlikeli kimyasal maddelerin sağlık tehlikelerine karşı alınması gereken önlem endüstriyel (iş) hijyeni önlemleridir.
Fiziksel tehlikelerin tanımlanması da iki temel bölümde yapılabilir. Bunlar yangın tehlikesi ve diğer fiziksel tehlikelerdir.
YANGIN TEHLİKELERİ
Yanabilir sıvılar;
Parlama noktası 380C ila 930C arasında olan sıvılardır. Örnek olarak %10 etil alkol içeren sıvılar, jet yakıtı, 1 no'lu fuel-oil , fenol, çam yağı, mineral spiritler ve metil sellosolv verilebilir.
Parlayabilir Aerosoller:
Parlayabilir gazlar;

Parlayabilir sıvılar;
Parlama noktası 380C'nin altında olan sıvılardır. (Eğer açık kaplar tutuşursa, kaynaklarının yakında olursa veya normal oda sıcaklığının altında gerçek bir yangın tehlikesi yaratırlar) Etil asetat, aseton, %95'lik etil alkol, turpentin ve benzin parlayıcı sıvılara örnek olarak verilebilir.
Parlayabilir katılar:
Magnezyum metal'i ve nitrosellüloz filmi gibi.
Oksitleyici maddeler;
Parlayıcı ve patlayıcı maddelerin var olduğu yerde patlama tehlikesi ve/veya yangın tehlikesi taşırlar. Odun gibi yanıcı maddelerle temas ettiğinde yangına neden olabilir. Fuel-oil gibi yanıcı maddelerle temas ettiğinde parlama veya çok tehlikeli reaksiyonlar oluşturabilir. Göze veya cilde geldiğinde de yakabilir. Örnek olarak oksijen, klor, nitrik asit, flüor ve hidrojen peroksit verilebilir.

Çabuk yanıcı maddeler;
540C'nin altındaki hava sıcaklığında kendi kendine tutuşarak yanabilen maddelerdir. Örnek olarak beyaz fosfor ve kimya ya da petrol işleme endüstrisinde kullanılan bazı katalistler verilebilir.
DİĞER FİZİKSEL TEHLİKELER
Basınçlı gazlar;
Tüplerde basınç altında gaz olduğu için patlama tehlikesi vardır. Yangında ısınırsa kabının patlamasına neden olabilir. Örnek olarak azot, oksijen, argon, asetilen, propan ve karbon dioksit verilebilir.
Patlayıcılar;
Nitrogliserin, barut ve diasetil peroksit örnek olarak verilebilir.
Kararsız maddeler;
Benzoil peroksit, akrilonitril ve butadien gibi birçok tehlikeli madde bu sınıfa girer.
Su ile şiddetli reaksiyon veren maddeler;
Asetik anhidritleri, sodyum metal'i, ve kalsiyum karpit örnek olarak verilebilir. Çok dengesizdirler. Su ile reaksiyona girince zehirli veya yakıcı gazlar çıkarır. Şok, sürtünme ve sıcaklık artışı sonucu olarak parlayabilir . Ayrıca kapalı bir kapta ısıtılırsa patlayabilir.
Bu nedenle belirtilen tehlikelerin farkına varmak, gerekli önlemleri zamanında alabilmek için bazı ülkeler çeşitli "uyarı sistemleri" geliştirmişlerdir. Bunlardan biri de 1990 yılında kabul edilen Uluslar arası çalışma örgütü' nün 170 no' lu kimyasal Maddelerin çalışma Yaşamında Kullanılmasına İlişkin Sözleşme ile, 177 sayılı Tavsiye Kararında da belirtildiği gibi "Malzeme Güvenlik Bilgi Formu" ya da diğer bir söyleyişle "Kimyasal Madde Güvenlik Veri Kartları"dır.
Ülkemizde; 11.7.1993 tarih ve 21634 sayılı Resmi Gazete' de yayımlanarak yürürlüğe giren "Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği (!?)" nin, 6.11.2001 tarih ve 24575 sayılı Resmi Gazete' de yayımlanarak yürürlüğe giren değişik 22 inci maddesi (üretici ve ithalatçı, kullanıcı olan başka bir üreticiye sattığı, zararlı madde veya ürünlerinin çevre ve insan sağlığı üzerindeki etkilerini açıklayan bilgi formunu Türkçe düzenleyerek vermek zorundadır.) gereğince hazırlanan ve 11.03.2002 gün ve 24692 sayılı Resmi Gazetede "çevre Bakanlığınca" yayımlanan Güvenlik Bilgi Formlarının Düzenlenmesine İlişkin Usul ve Esaslar Tebliği ile Güvenlik Bilgi Formlarının düzenlenmesinde uyulacak usul ve esaslar ile formda yer alacak bilgileri ve formun şeklin belirlenmiştir.
Malzeme Güvenlik Bilgi formları gereksinimleri karşılayacak kadar toksikolojik (zehirbilimsel) bilgi içerecek şekilde daha o maddeyi üreten / sağlayan kişi veya firmalar (tedarikçiler) tarafından hazırlanmalıdır. Bu formların üzerindeki bilgiler satınalma birimlerine, yöneticilere, mühendislere, sağlık ve güvenlik birimine, maddeyi işyerinde güvenli bir şekilde kullanabilmek için yararlı olacak şekilde özet fakat kapsamlı olarak yazılmalıdır. çünkü acil bir durum karşısında ilk başvurulacak kaynaklardan biri bu formdaki bilgiler olacaktır.
Tehlikeli kimyasal maddeler için, Malzeme Güvenlik Bilgi Formu hazırlanmasındaki kriterler, aşağıdaki hususları içeren ana bilgileri kapsamalıdır.
1- Madde/Müstahzar ve Şirket/İş Sahibinin Tanıtımı, (kimyasal ürün ve firma ismi – kimyasal maddelerin ticari ya da genel ismi ile temin eden veya üreticiler hakkında detaylı bilgiler içeren tarzda).
2- Bileşimi/İçindekiler Hakkında Bilgi, (kimyasal maddeyi oluşturan maddelerin bileşimi ve ilgili bilgiler – tehlikelerini belirtmek için açık olarak tanımlanacak bir tarzda),
3- Tehlikelerin Tanıtımı,
4- İlk Yardım önlemleri,
5- Yangınla Mücadele önlemleri,
6- Kaza Sonucu Yayılmaya Karşı önlemler,
7- Kullanma (Taşıma) ve Depolama,
8- Maruz (Sunuk) Kalma Kontrolleri/Kişisel Korunma, (işyeri maruziyetinin izlenmesi için olası yöntemleri içerecek şekilde),
9- Fiziksel ve Kimyasal özellikler,
10- Kararlılık ve Reaktivite, (reaksiyona girip girmeme eğilimi),
11- Toksikolojik Bilgi, (zehirliliği hakkında bilgiler – vücuda potansiyel giriş yolları ve diğer kimyasal maddelerle olan etkileşim veya çalışmada karşılaşılan tehlikeleri içeren bilgiler dahil),
12- Ekolojik Bilgi,
13- Bertaraf Bilgileri,
14- Taşımacılık / Nakliye Bilgisi,
15- Mevzuat Bilgisi, (yasal düzenleyici bilgiler),
16- Diğer Bilgiler, (formun hazırlandığı tarihi içerecek şekilde),

EĞİTİM
İşyerinde bulunan her tehlikeli kimyasal maddenin bulunduğu, kullanıldığı veya depolandığı yerdeki bütün işçiler bu madde(lerin);

İşçilere oriyantasyon (işyeri tanıtımı) eğitiminde hangi tehlikeli maddenin işyerinin nerelerinde kullanıldığı gösterilmeli, bu arada malzemenin kimliği ve etkilerinin yeri, günlük gereksinim kadar alınırken kullanılan belgeler tartışılmalıdır. Belirtilen bilgiler yeni bir işçinin eğitiminin ilk adımı olmalıdır. Yapılacak genel iş sağlığı ve iş güvenliği eğitiminden sonra , yeni bir kimyasal madde işyerinde (ilk defa) kullanılmaya başlandığında ve ayrıca periyodik olarak (belirli sürelerle) bütün işçilere bilgi tazeleme eğitimi verilmelidir.
Eğitim sonrası, uygun düzenlenmiş testlerle, işçilerin edindikleri bilgilerin düzeyi kontrol edilmelidir (alınan sonuca göre eğitim süreleri saptanır).
Eğitim yapılırken slayt, tepegöz, video, videoskop, bilgisayardan yansıtma (vb.) gibi çağdaş eğitim araçlarından yararlanılmalıdır.
Son olarak iş güvenliğinde "uyarıcı işaret" olarak "renkler"den de yararlanıldığını belirtelim. Sözgelişi;

SembolAnlamıYapılması Gerekenler

Yasaklama İşareti
Hayatı tehlikeye atan ya da
yaralanmaya yol açabilen
davranışları yasaklayan
yönetmeliklere uygun işaretİlgili YASAKLAMA metnine uyun.

Zorunlu İşaret
Belirli bir koruyucu donanımın
kullanılmasını ya da belirli bir
adımın atılmasını zorunlu kılan
yönetmeliklere uygun işaretİlgili/ekli olan ZORUNLU metnine uyun.

Uyarı İşareti
Tehlike Riski.Çevrede belirli
tehlikelerin var olduğunu
uyaran ve özel dikkat edilmesi
gerektiğini belirten işaretİlgili/ekli olan metninde belirtilen önlemleri
alın.

Olağanüstü Durum İşareti
Güvenli Koşulu belirten bir
işaret - kaçış yollarını ve
güvenlik donanımlarını
belirtir ve konumlarını
gösterirGüvenlik talimatlarını izleyin.

Yangın Donanımı Bildirimi
Yangın söndürme donanımının
ve yanabilir madde
depolarının konumunu
belirten işaretBİLDİRİM'e ekli olan tavsiye/talimat metnini
izleyin.

Uyarı Bildirimi
Tehlike riski. Belirli
tehlikelere karşı uyaran
işaret. Özel dikkat
gösterilmelidir.

BİLDİRİM'e ekli olan metindeki önlemleri
alın.

ETİKETLER ÜZERİNDE DAHA AYRINTILI BİLGİ

Uygulamada, fiziksel tehlike veya sağlık tehlikesi taşıyan bir kimyasal madde kabının (kutusunun, çuvalının, bidonunun vb.) üzerinde çoğu kez o maddenin adını, bazen de üretici firmanın adı ve adresini de görürüz.

Bu maddelerle güvenli çalışabilmek için etiketlerin daha ayrıntılı bilgi içermesi gerekir. Sözgelişi ülkemizde Zararlı Kimyasal Madde ve ürünlerinin Kontrolü Yönetmeliği (11.7.1993, R.G.No:21634)'nin 17 nci maddesi etiketlerde bulunması gereken hususları belirlemiştir. Örneğin; (m.17/d) özel tehlikelere karşı dikkat çekici, "çok şiddetli patlayıcı", "şiddetli zehir" gibi ibareler, özel riskler ( R ), ve güvenlik önlemleri ( S ), alınabilecek tedbirler hakkında özel bilgileri belirtilmesi zorunluluğu getirilmiştir. Ayrıca etiketlerde çevre ve insan sağlığı için tehlike durumları ve korunma önlemleri işaretlerle gösterileceği hükmü vardır.
Bizim mevzuatlarımızda olduğu gibi, Amerika Ulusal Standardlar Enstitüsü'nün yayınladığı zorunlu olmayan (isteğe bağlı) ( Ülkemizde bu hususlar yukarıda adı geçen yönetmeliğe göre zorunlu) bir etiketleme standardında (ANSI Z 129.1-1982), aşağıda özetlenen bilgilerin etiketler üzerinde bulunması önerilmektedir.
. Ürünün kimliği veya onun tehlikeli komponetleri (bileşiği veya karışımı meydana getiren tehlikeli maddelerin her biri),
. Bir işaret sözcüğü. "DİKKAT", "UYARI", ve "TEHLİKE" sözcükleri genel olarak kullanılan işaret sözcükleridir. Bu sözcükler tehlikeyi işaret eder ve böylece tehlikenin şiddeti azaltılabilir.
. Var olan gerçek tehlikenin belirtilmesi.
. Ürün kullanılırken olabilecek fiziksel tehlikeyi önlemek için önceden alınabilecek önlemler; kauçuk eldiven, koruyucu gözlük(ler), veya solunum yolları koruyucuları gibi kişisel koruyucu teçhizatın kullanılması vb.,
. Temas veya maruziyet (sunuk kalma) olduğu takdirde ne yapılacağının belirtilmesi; yutulduğunda kazalının kusturulması veya kusturulmaması , veya serin su ile hafifçe (temas eden yeri) yıkamak gibi.
. Zehirlenme durumunda (varsa) kullanılabilecek panzehir (antidot).
. Hekime, acil müdahalede (tedavide) yaralanabileceği özet öneriler.
. Dökülme, saçılma, sızdırma veya yangın durumunda neler yapılacağının belirtilmesi; yangın durumunda kullanılabilecek söndürücülerin tipi ve kullanma şekli, dökülmesi durumunda riske maruz kalmadan nasıl temizleneceği gibi.
. Bu maddenin kapları taşınırken ve depolanırken nelere dikkat edileceği; serin bir yerde depolama, güneş ışınları, tutuşturma kaynakları veya kuvvetli asitlerden uzak bulundurma gibi.
. Eğer madde özet bir problem/sorun kaynağı ise etiket üzerine daha başka bilgiler de yazılabilir.
Özet olarak yazılan bilgilerin, her hangi bir kuşkuya kapılmadan kolay anlaşılabilir, açık bir üslupla yazılması gerekir.

KAYNAK

19 Aralık 2011 Pazartesi

TEHLİKELİ MADDE ETİKETLEME